พิพิธภัณฑ์มีชีวิตบ้านขี้เหล็กใหญ่ ชัยภูมิ

จากคำถาม… “บ้านขี้เหล็กใหญ่…เกิดขึ้นเมื่อใด? คนบ้านขี้เหล็กใหญ่อพยพมาจากเวียงจันทน์ พร้อมเจ้าพ่อพญาแล จริงหรือไม่? ใคร…เป็นคนตั้งบ้านขี้เหล็กใหญ่?
จากการศึกษาข้อมูลร่วมกัน ของทีมนักมานุษยวิทยาเดินดินบ้านขี้เหล็กใหญ่-ชัยภูมิ และศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน) ผ่านโครงการศึกษาและประยุกต์ใช้เครื่องมือทางมานุษยวิทยาเพื่อพัฒนา พิพิธภัณฑ์มีชีวิตของชุมชนบ้านขี้เหล็กใหญ่ ต.ในเมือง อ.เมือง จ.ชัยภูมิ เมื่อเดือนกันยายน 2555-สิงหาคม 2556 ได้คำตอบและเรื่องราวที่หลากหลายแง่มุมเกี่ยวกับประวัติบ้านขี้เหล็กใหญ่ ที่มีคำเล่าลือว่า “บ้านเจ้าบ้านนาย” เป็นหมู่บ้านที่มีการอนุรักษ์วัฒนธรรม ประเพณีอันดีงามไว้มากมาย อีกทั้งผู้คนในชุมชนมีความสามัคคี ช่วยเหลือเกื้อกูลกัน มีระเบียบวินัยในการทำงานและการใช้ชีวิตประจำวัน มีความช่วยเหลือเกื้อกูล เมตตา เอื้ออารี ส่วนผู้ใหญ่ในหมู่บ้านจะให้ความเอ็นดู แนะนำสั่งสอนผู้ที่มีอายุน้อยกว่า จึงได้รับความเชื่อถือ ศรัทธา เป็นความงดงามที่สะสมต่อกันมาเป็นเวลาหลายปี
วัดบ้านขี้เหล็กใหญ่” หรือ “วัดบริบูรณ์” ไม่มีหลักฐานการก่อตั้งวัด ว่ามีการสร้างวัดเมื่อใด มีเรื่องเล่าที่พูดต่อๆ กันมาภายในชุมชนว่าครั้งแรกของการตั้งบ้านขี้เหล็กใหญ่ มีการสันนิษฐานว่า หลวงปู่ไก่ สมัยนั้นบวชเป็นพระแล้วนำพาคาราวานผู้คนมานอนใต้ต้นมะขามใหญ่บริเวณวัดใน เบื้องต้น แต่ไม่สามารถนอนได้ เลยมานอนใต้ต้นขี้เหล็กใหญ่ต้นหนึ่ง พอตื่นมาเห็นสภาพพื้นที่โดยรอบเป็นชัยภูมิที่ดี เหมาะแก่การตั้งถิ่นฐานก็เลยตกลงตั้งรกรากอาศัย ตั้งเป็นบ้านขี้เหล็กใหญ่ขึ้นมา
นอกจากเรื่องเล่า หรือความเชื่อดั้งเดิมของชุมชนแล้วยังมีคำสันนิษฐานว่าบ้านขี้เหล็กใหญ่ มีการตั้งชื่อมาจากการเป็นชุมชนที่เป็นกองกำลังสำคัญของเจ้าพ่อพญาแล จึงมีการหลอมและตีเหล็กเพื่อใช้ทำดาบและอุปกรณ์ในการทำศึก ทำให้มีเศษเหล็กมาก จึงเรียกว่า “บ้านขี้เหล็ก” จากข้อสังเกตของการศึกษาวิจัยตามโครงการศึกษาของทีมนักมานุษยวิทยาเดินดินบ้านขี้เหล็กใหญ่-ชัยภูมิ พบว่า บ้านขี้เหล็กใหญ่มีการก่อตั้งบ้านเรือนในยุคสมัยใดไม่สามารถระบุได้ชัดเจน แต่สามารถสรุปในเบื้องต้นได้ว่า บ้านขี้เหล็กใหญ่มีการตั้งบ้านเรือนก่อนที่เจ้าพ่อพญาแลจะอพยพมาอยู่ที่โนนน้ำอ้อม เป็นหมู่บ้านที่มีผู้คนอยู่แล้วพอสมควร ซึ่งสังเกตได้จากผังเครือญาติและเรื่องเล่าที่ถ่ายทอดกันมาในของหลายๆตระกูล โดยเฉพาะคำบอกเล่าของลูกหลานตระกูล “ดิเรกโภค” ที่รวบรวมคำบอกเล่าของ ย่าดี ดิโรกโภค ภรรยาของปู่หมา ดิเรกโภค ซึ่งปู่หมาเสียชีวิตเมื่อปี พ.ศ.2504 และจากหลักฐานทะเบียนบ้าน พ.ศ.2599 ระบุว่าปู่หมา ดิเรกโภค เกิด พ.ศ.2423 ครั้งปู่หมาเป็นเด็กประมาณ 11-12 ปี เคยปรนนิบัติหลวงปู่ไก่ซึ่งชราภาพ อายุประมาณ 80 ปี แสดงว่าหลวงปู่ไก่ น่าจะเกิดช่วง พ.ศ.2350-2354 โดยประมาณ และเมื่อเทียบกับช่วงเวลาที่เจ้าพ่อพญาแลเป็น “พระภักดีชุมพลปกครองเมืองไชยภูมิ์” จะอยู่ในช่วงปี พ.ศ.2360-2369 ซึ่งตรงกับคำบอกเล่าของคนเฒ่าคนแก่ที่เล่าสืบต่อกันมาว่า หลวงปู่เผือก เป็นคนยุคเจ้าพ่อพญาแล มาจากเวียงจันทร์พร้อมเจ้าพ่อพญาแล ซึ่ง “หลวงปู่ไก่” เป็นคนตั้งบ้านขี้เหล็กใหญ่ หากลองเทียบช่วงเวลาแล้วจะพบว่า หลวงปู่ไก่ น่าจะอยู่บ้านขี้เหล็กใหญ่มาก่อนหน้าที่เจ้าพ่อพญาแลจะมาตั้งถิ่นฐานที่โนนน้ำอ้อม